Train de fijne motoriek van kleuters in deze dansles vol stippen en strepen

Beeld: Getty/bewerking studio V. Bron: De Volkskrant.

WERKPLEZIER EN DIDACTIEK I Saskia Sap neemt kleuters graag mee in de wereld van de schilderkunst. Want in danslessen kun je heel goed andere kunstvormen gebruiken! In dit lesplan deelt zij haar ideeën voor leuke oefeningen en geeft daar muziektips bij. De leerdoelen waaraan gewerkt wordt, zijn onder andere het laten zien van verschillende bewegingskwaliteiten en zichzelf durven presenteren voor de groep. Ook werken de kinderen ongemerkt aan hun grove en fijne motoriek, wat kan helpen bij het leren lezen en schrijven.

De stippen van Yayoi Kusama

Toen ik een paar jaar geleden naar een tentoonstelling ging van de Japanse kunstenaar Yayoi Kusama, werd ik meteen gegrepen door de explosie aan kleuren en de originele manier waarop zij de werkelijkheid verbeeldt. Omdat zij een obsessie heeft met stippen, zag ik mogelijkheden om hier iets mee te doen in mijn lessen kleuterdans. Kleuters houden namelijk van stippen, denk maar aan hun liefde voor paddenstoelen en voor lieveheersbeestjes!

Ik nam na de tentoonstelling het kinderboek From here to infinity mee naar huis en gebruikte het als inspiratiebron voor mijn kleuterles. Dat boek gaat over Yayoi's leven en haar schilderijen.

Wil je nog meer weten over het leven en werk van Kusama? Lees dan haar autobiografie, dit Engelstalige stripboek over haar leven, of dit artikel in De Volkskrant. Of bekijk deze aflevering van Man en Kunst op NPO Start, over de kunstwerken van Kusama.

Fijne en grove motoriek

Het bewegen via de metafoor van de stip leek mij voor de kleuters een vrolijke stimulans om zowel de grove als de fijne motoriek te oefenen. En door het maken van de stippen te combineren met het vormen van strepen, werk je als dansdocent met de kleuters al een beetje aan de voorbereidingen voor het schrijven in groep 3.

Daarnaast kan het fysiek verbeelden van abstracte symbolen en begrippen, helpen bij het begrijpen ervan. Zo is het ook nog een voorbereiding op het leren lezen (Van Vuure, 2020). Letters en cijfers zijn een voorbeeld van die abstracte symbolen. Je moet als kind eerst snappen wat ervoor, erachter en middenin is, als je die woorden later wil leren lezen. Dus moeten kinderen dit eerst ‘aan den lijve’ ondervinden! Wanneer je onder een poortje van twee andere kinderen door kruipt, voel je letterlijk wat eronderdoor betekent.

Een kind wil namelijk alles zien, aanraken en uitproberen. Want vanuit de concrete situatie, in de ruimte, ervaart het kind iets. Wat een stoel is, leer je niet in het platte vlak, van een plaatje. Pas als je erop gezeten hebt, erop gestaan hebt, erachter, ervoor en eronder hebt kunnen liggen, heb je de betekenis van stoel geleerd. Juist door te bewegen, groeit en ontwikkelt een kind zich (Van Vuure, 2020).

Bij het maken van dit lesplan hield ik voor ogen dat kleuters in de ontwikkelingsfase zitten waarin ze de fijne motoriek steeds beter gaan beheersen. De periode van twee tot zes jaar oud is namelijk een belangrijke fase voor het verwerven van wat we noemen de ‘fundamenteel motorische taken of vaardigheden’. Deze bewegingsactiviteiten vormen een basis voor sportbewegingen, zoals springen, rennen en zwemmen. Pas als een kind zes jaar is, is het motorische patroon ongeveer gelijk aan wat een volwassene kan qua kracht, reactiesnelheid en vingerbehendigheid (Netelenbos, 2009). Heel fijn dus, als we hier in de dansles alvast mee gaan oefenen!

Lesplan: Schilderkunst

Benodigdheden:

het boek From here to infinity (eventueel, je kan ook afbeeldingen van Yayoi's schilderijen van internet halen)
lege, schone yoghurtemmertjes, voor elke leerling één
kleine kwastjes (kort en dik, geen lange), voor elke leerling één
20 of meer stippen, geknipt uit verschillende kleuren papier, diameter ongeveer 12 cm
linten of repen crêpepapier in verschillende kleuren, voor elke leerling één
een grote, losse schilderijlijst of spiegellijst (minimaal 50 x 100 cm)

Leerdoelen:

de bewegingskwaliteiten ‘vloeiend’ en ‘stotend’ afwisselend gebruiken
in beweging het verschil laten zien tussen een lijn en een stip
vrij bewegen door de gehele ruimte, ook in de hoeken
een eigen pose verzinnen en deze met zelfvertrouwen laten zien.

1 | Kennismaken met de schilder
De kleuters en jij zitten in een kring en jij laat de plaatjes uit het boek zien (of geprint van internet). Vraag wat kinderen zien op deze schilderijen, en wat ze ervan vinden. Vragen die ik stel zijn: Wat zie je op dit plaatje? Is dit in het echt ook zo? Waarom denk je dat de schilder dit zo gemaakt heeft? Vind je het mooi? Zouden wij dit ook kunnen doen in de dansles? Hoe dan?
Vertel dat deze schilder heel graag alles met stippen versierde, zelfs haar hele huis! Het gaf haar een gevoel van veiligheid, omdat ze dan dacht dat ze ook zelf een stipje was tussen miljoenen andere stipjes, zoals bij een sterrenhemel. Als de kinderen zich hierin herkennen, verbinden ze zich aan het onderwerp en leven zich in in de opdrachten die gaan komen.
Laat dit deel maximaal vijf minuten duren, zodat je snel met de kinderen kunt gaan bewegen!

2 | De ruimte schilderen
🎵 Muzieksuggestie: Salento van René Aubry
Zeg tegen de kleuters: “Zullen wij onze zaal ook met stippen gaan versieren?” Geef ieder kind een schoon yoghurt-emmertje en een kwastje. Zet dan de muziek aan en geef hen de opdracht om dansend alles om hen heen met stippen te versieren: de muren, de vloer, de deur, de lucht, hun eigen voeten… Ze mogen alleen niet elkaar versieren met stippen, want dat kan verkeerd uitpakken met de kwastjes, wanneer die bijvoorbeeld in de ogen komen.
Wijs de kinderen erop dat ze in de ruimte heel hoog en heel laag stippen kunnen zetten. En laat de kwast tussendoor wisselen van hand: kunnen ze ook zo mooi stippen zetten met de andere hand? Vraag welke kleur verf ze (denkbeeldig) in hun emmertje hebben.
Geef hen daarna de opdracht om lijnen te schilderen. Hoe lang kan je een streep maken in de ruimte? Kan je ook korte strepen maken? Voelt dat anders dan een stip maken? Laat de kinderen ook hier van hand wisselen, zodat ze met beide handen oefenen.
Daarna komen we weer terug naar de kring. Als docent neem je alle emmertjes en kwastjes in.

3 | Met je lichaam schilderen
🎵 Muzieksuggestie: Silver Lining van Ola Gjeilo
Nu gaan we in de lucht stippen zetten met onze verschillende lichaamsdelen. Begin met de wijsvinger, dit is makkelijk. Daarna kies je bijvoorbeeld de elleboog of de voet. Laat de kinderen vervolgens om de beurt zelf een lichaamsdeel noemen waarmee ze kunnen ‘prikken’. Kan het bijvoorbeeld met je rug? De grove motoriek wordt hierdoor gestimuleerd.
Als je dit een tijdje staand hebt gedaan, ga je zitten en kijk je samen met de kinderen welke mogelijkheden je dan hebt. Kunnen ze bijvoorbeeld ook met hun vier andere vingers om de beurt een stipje op de duim van die hand zetten? Hiermee oefen je speciaal de fijne motoriek.
Herhaal dit vervolgens met het maken van lijnen of strepen, staand en zittend.
Vraag of ze verschil merken met het maken van stippen. Als je geen reacties krijgt, kan je specifiekere vragen stellen, zoals: duurt het maken van een stip lang of kort? En het maken van een streep? Waar kan een streep naartoe gaan? En een stip? Wat vinden jullie leuker om te doen? Zo geef je samen woorden aan de ervaringen die de kinderen hebben tijdens de 'schilderactiviteit'.

4 | Oversteken via de stippen en strepen
🎵 Muzieksuggestie: Under the sea (instrumental) van London Music Works
Ga met de kinderen naar een hoek van de studio, om over de diagonaal te gaan dansen (je kan natuurlijk ook de lengte van de zaal nemen). Laat ze één voor één, of twee aan twee, naar de overkant gaan.
- Eerst laat je ze, terwijl ze lopend of dansend naar voren gaan, met hun handen stippen in de lucht maken: steeds afwisselend hoog en laag, voor en achter, links en rechts… Achteruit lopen mag daarbij ook!
- Daarna maken ze lange strepen terwijl ze lopen of dansen: hun armen maken om de beurt lange rechte strepen in de lucht.
- De derde keer dat ze oversteken mogen ze strepen maken die in allerlei bochten gaan, alsof ze slangen of slingers tekenen.
- De vierde keer moeten ze proberen om het te combineren: van stippen, naar rechte strepen, naar gebogen strepen en weer naar stippen.

5 | Je bent zelf een schilderij
Na de energieke opdracht 4, nu een rustigere opdracht die zonder muziek kan plaatsvinden, of met een rustige achtergrondmuziek zoals 🎵Kalimba Suite van Bobby McFerrin.
Je zit met de kinderen in de kring en geeft hen één voor één de kans om hun eigen portret te maken. Daarvoor pak je de losse schilderijlijst, waarmee je langs hen gaat, hen vraagt om op te staan, en jij de lijst vóór hen houdt zodat zij aan de anderen in de kring hun portret kunnen laten zien. Je kan de invulling vrij laten: dan mogen ze helemaal zelf bepalen hoe hun houding en/of uitdrukking is. Of je kan ze meteen een opdracht meegeven: “Jij maakt een vrolijk schilderij", "Jij maakt een stoer schilderij”, “Jij maakt een bang schilderij”, etc.
Deze opdracht stimuleert kinderen in hun zelfvertrouwen en geeft ook altijd veel plezier. Een kind dat niet hieraan mee wil doen omdat het best wel spannend is hoeft dat natuurlijk niet, maar zal wel genieten van de andere ‘portretten’. En wie weet durft die het een volgende les wel!

6 | De schilderdans
🎵 Muzieksuggestie: The Bare Necessities - Instrumental van The Hit Crew
De kinderen beginnen zittend op hun hurken. Ze hebben een eigen plekje in de zaal, met hun gezicht naar de spiegel (indien aanwezig). Eventueel kun je ze een kwastje in de hand geven.
- Intro: 2 x 8 tellen: langzaam omhoog komen en helemaal uitrekken. Op het laatste muziekaccent gaan ze wijdbeens staan met de handen in de zij.
- 2 x 8 tellen: de kinderen tekenen met rechter wijsvinger (of met hun kwastje) in de lucht eerst 8 stippen van links naar rechts en vervolgens met hun linker wijsvinger 8 stippen van rechts naar links (als ze de handen nog door elkaar halen geeft dat niet, maar laat ze wel een mooie rechte rij stippen maken).
- 2 x 8 tellen: de kinderen maken in 8 tellen met hun rechterhand een lange streep van onder (vlakbij de grond) naar boven (op hun tenen) en terug, daarna doen ze met hun linkerhand in 8 tellen hetzelfde.
- 2 x 8 tellen: een lijn tekenen op de grond = met de handen in de zij vier chassees naar rechts en vier stappen op de plaats, dan vier chassees naar links en vier stappen op de plaats.
- 1 x 8 tellen: met twee armen tegelijk maken ze een slingerende beweging van boven hun hoofd naar beneden, het lichaam mag lekker meeswingen
- 1 x 8 tellen: de kinderen maken op de accenten vier verschillende poses of ‘portretten’ van zichzelf.
- 4 x 8 tellen: de kinderen mogen vrij bewegen door de zaal. Geef ze op tijd een seintje om weer terug te gaan naar hun plek en je kan weer van voren af aan beginnen.

7 | Improvisatie als afsluiting
🎵 Muzieksuggestie: The Four Seasons (Spring, 1e deel) van Antonio Vivaldi
Op de grond verspreid je de gekleurde papieren stippen. Daarna krijgen alle kinderen een lint van crêpepapier in hun hand. Op de muziek mogen de kinderen door de zaal dansen, waarbij je hen wat opdrachten meegeeft. Zoals: “Dans tussen de stippen door zonder ze aan te raken.” Of: “Dans van stip naar stip.” Met de linten kunnen de kinderen ondertussen lange, zwierige lijnen maken. Eindig met een mooi standbeeld (of portret zonder lijst) naar keuze, óp een stip, met het lint op een héél speciale manier vastgehouden.

Bronnen

Netelenbos, J.B. (2009). Motorische ontwikkeling van kinderen. Handboek 1: introductie. Amsterdam, Nederland: Boom.
Vuure, van, M. (2020). Leren lezen doe je met je lijf. Ga op zoek naar de werkelijke oorzaak van een leesachterstand. Eeserveen, Nederland: Akasha.

MUZIEK & LESMATERIAAL - KLEUTERS

Als dansdocent ben je veel tijd kwijt met voorbereiding. Uren die niet betaald worden. Vooral muziek zoeken voor een nieuwe les is een hels karwij. Wie kent er nog een leuk liedje over de winter? Of over vlinders? Leeuwen? Bijen? En welke oefening doen we daar bij? Help! Onze redacteur Muziek & Lesmateriaal schrijft artikelen met oefeningen en lesplannen voor danslessen voor peuters en kleuters. Deze worden vergezeld van muzieksuggesties, zodat jullie nooit meer lang hoeven te zoeken naar een geschikt muzieknummer!